گزارش جلسه چهارم دوره تربیت دینی یا معنوی؟
جلسه چهارم «دوره تربیت دینی یا معنوی؟» سهشنبه ۱اسفند۱۴۰۲ برگزار شد. در این جلسه آقای دکتر محمدحسن مرصعی در ابتدا بحثی از فلسفه دین با عنوان رابطه عقل و دین را بیان کردند تا مقدمهای برای ادامه بحث یعنی نقد دیدگاه مصطفی ملکیان باشد.
رابطه عقل و دین
یکی از سرفصلهای فلسفه دین یا کلام جدید مسئله عقل و دین است. در باب رابطه بین این دو دسته مهم وجود دارد.
۱) عقلگرایی یا راسیونالیسم
این نوع نگاه خود دستهبندیهای بسیاری دارد. نکته مهمی که باید اینجا درنظر داشت این است که عقلگرایی در فلسفه دین با دوگانه عقلگرایی دکارتی و تجربهگرایی فرانسیس بیکن و جان لاک ارتباطی ندارد. چه بسا جان لاک تجربهگرا در نگاه فلسفه دین عقلگرا باشد. عقلگرایی در فلسفه دین بدین معناست که باورهای دینی باید عقلانی باشند.
نگاه سختگیرترانه آن بیان میکند برای هر کس تحت هر شرایطی فقط باور به گزارههایی، اخلاقاً مجاز است که آن کس برایش دلیل کافی داشته باشد و این دلیل باید عینی باشد.
۲) ایمانگرایی یا فیدئیسم
بلز پاسکال و سورن کیرکگور و لودویگ ویتگنشتاین از کسانی هستند که از ایمانگرایی دفاع کردهاند. در ایمانگرایی گفته میشود که باید به گزینهای ایمان آورد که یا دلیلی علیه آن هست یا لااقل دلیلی به نفعش وجود ندارد. ایمانگرایان معتقدند هر چقدر دلیل برای اثبات خدا بیشتر شود ایمان به او کمتر میشود. اگر متعلق گزارهای قطعیت داشته باشد ناگزیر باید آن را پذیرفت و نیازی به ایمان آوردن ندارد. ایمان آوردن جهشی در تاریکی است.
کیرکگور سه ادله به نفع ایمانگرایی بیان میکند:
- تعویق: اگر شرط لازم برای ایمان آوردن دلیل کافی باشد، باید پیوسته ایمان آوردن را به تعویق انداخت.
- شورمندی: به مفاد شک عمل کرد و خطر کرد و به آن ایمان آورد. هر چقدر خطر بیشتر باشد جزای بیشتری به فرد ایمانآوردنده تعلق میگیرد. هر چقدر اطمینان کمتر باشد شورمندی بیشتر میشود.
- تخمین: برای بعضی از باورهای دینی نمیتوان دلیل کافی پیدا کرد. پس لازمه آنها ایمان آوردن است. بهطور خاص این دلیل زمانی پررنگتر شد که دیوید هیوم خدشههای جدی به اعتبار گزارههای تاریخی وارد کرد.
ادله ویتگنشتاین متأخر به نفع فیدئیست از زاویه فلسفه زبانی اوست. فرد متدین در شکلی از زندگی (Form of Life) است که دیگران توان بحث درباره قواعد آن را ندارند.
این دستهبندی در جهان اسلام
عقلگرایی یا ایمانگرایی اختصاص به جهان مسیحیت ندارد. عقلگرایی در اسلام قدمت طولانی دارد و اغلب فلاسفه و متکلمین جهان اسلام در این دسته قرار میگیرند. ایمانگرایی با قدمتی کوتاه طرفداران خود را دانسته و نادانسته در جهان اسلام پیدا کرده است و در سنت حوزوی جایگاهی نداشته است.
یکی از افرادی که دانسته نگاه ایمانگرایی دارد، دکتر سعید زیباکلام است که عقلانیت را نقد میکند و معتقد است قرآن بیشتر به قلب بها میدهد تا عقل. زیباکلام بعضی تفاسیر علامه طباطبایی را نقد میکنند. میتوانید نوشته علامه طباطبایی و اثبات رسالت رسول (ص) را در سایت ایشان بخوانید.
با این حال فیدئیست لوازم و مبانی خاص خودش را دارد؛ ولی اشکالات زیادی دارد؛ مثلاً اینکه در بین ادیان کدام را خطر کرد و به آن ایمان آورد.
عقلگرایی تنها راه ممکن؟
بهنظر میرسد مصطفی ملکیان عقلگرا باشد و معنای خاصی از آن را انتخاب کرده است. تمام مقدمات بیانشده برای این بود که عقلگرایی تنها راه موجود نیست. با این حال اگر در نسبت عقل و دین عقلگرایی را انتخاب کنیم ناگزیریم عقاید و احکام شیعی را مدلل و عقلانی کنیم. نکتهای که از نظر مصطفی ملکیان مدلل کردن آن دشوار و چهبسا غیرممکن باشد. با این حال افراد زیادی من جمله علامه طباطبایی معتقدند که این عقاید مدلل هستند. با این حال اگر نتوان آنها را عقلانی کرد یا باید آنها را کنار گذاشت یا به سمت ایمانگرایی رفت.
نقد دیدگاه ملکیان در کتاب معنویت و دین
سید احمد غفاری در کتاب معنویت و دین: بررسی استدلالهای ناسازگارگرایان بخش اعظمی از کتاب را در پاسخ به ملکیان نوشته است. در فصل اول این کتاب به جمعآوری تعریفها افراد مختلف از معنویت پرداخته است و یکی از نقدهای وی به ملکیان بیقراری در تعریف است. زیرا ملکیان تعریف واحدی از معنویت ارائه نداده است.
بررسی بخشهای دیگر این کتاب برای جلسه پنجم باقی ماند. در کنار این کتاب مقالهای از آقای غفاری با عنوان تحلیل انتقادی مؤلفه تعبد در نظریه عقلانیت و معنویت معرفی شد که در آن مواجهه مصطفی ملکیان با تعبد، تعریف او از عقلانیت را نقد میکند و اینکه آیا تعبد با عقلانیت ناسازگار است؟
برای کسب اطلاعات بیشتر و تهیه صوتها این دوره کلیک کنید.
گزارش جلسات دیگر: جلسه اول | جلسه دوم | جلسه سوم | جلسه پنجم | جلسه ششم | جلسه هفتم
دیدگاهتان را بنویسید