گزارش جلسه دوم دوره تربیت دینی یا معنوی؟

جلسه دوم «دوره تربیت دینی یا معنوی؟» سه‌شنبه ۱۷بهمن۱۴۰۲ برگزار شد. در این جلسه آقای دکتر محمدحسن مرصعی تقریر چهارمی از معنویت و در ادامه، نسبت دین و معنویت را بیان کردند. ایشان در نهایت این موضوع را باز کردند که وقتی از دین رسمی یعنی اسلام شیعی ۱۲ امامی صحبت می‌شود چه عقاید و اعمالی مدنظر است و نگاه‌های مختلف به دین تا چه اندازه با این عقاید و احکام همراه می‌شوند.

معنویت مادی‌انگارانه و غیب‌باورانه

تمامی تقریرهایی که از معنویت در جلسه اول بیان شد غیب‌باورانه هستند. به نوعی این نگاه را دارند که با معنویت می‌توان از عالم ماده گذر کرد. با این حال تقریر دیگری که از معنویت وجود دارد که معنویتی مادی‌انگارانه است و به هیچ غیبی باور ندارد و انسان را محدود به بدن می‌داند. این نوع معنویت را می‌توان معنویت نچرالیستی، فیزیکالیستی و ساینتیستی نامید. این نوع معنویت از علم‌گرایی فراتر می‌رود و علم‌زده می‌شود؛ زیرا از نظر قائلین آن فقط علم می‌تواند حقایق عالم را بگوید.

معنویت در چهارچوب علم اعصاب

این معنویت مادی‌انگارانه به دنبال آرامش ناب و حضور در لحظه است و برای رسیدن به چنین منظوری از فنونی که در آیین بودا است مثل ذهن‌آگاهی (Mindfulness) استفاده می‌کند. این فنون در نوروساینس یا همان علم اعصاب نتایجشان را نشان داده‌اند. آیین بودا به نسبت دیگر ادیان زنده دنیا متافیزیک سنگینی ندارد و همچنین با نگاه مادی‌انگارانه سازگارتر است و خیلی از فیلسوفان ذهن و دانشمندان علم اعصاب به آن گرایش دارند. یکی از این دانشمندان سم هریس است که یکی از چهار سردمدار الحاد جدید (New Atheism) است. او نویسنده کتابی در زمینه معنویت بدون نیاز به دین است.

معنویت‌های غیب‌باورانه

تقریرهایی از معنویت که در جلسه اول بیان شد همگی معنویت‌های غیب‌باورانه هستند. دسته اول معنویت‌هایی هستند غیرعقلانی و غیراخلاقی مثل عرفان‌های جدید، معنویت افرادی مثل اشو و باورهایی مثل قانون جذب و فنگ‌شویی و قوانین هواپونوپونو. غیب‌باوری این دسته رنگ‌وبوی خرافی دارد.

دسته دوم که قائل جدی آن مصطفی ملکیان است به معنویت عقلانی و اخلاقی منهای دین باور دارد. با اینکه دین در این نوع نگاه نقشی ندارد، با معنویت مادی‌انگارانه همسو نیست.

تقریر سوم، دین را در چهارچوب معنویت دنبال می‌کند و به نوعی معنویت قدسی باور دارد. قائل جدی این تقریر ابوالقاسم فنایی است.

نسبت دین با معنویت

آقای مرصعی در ادامۀ دسته‌بندی‌هایی که برای معنویت بیان کردند، به سراغ دسته‌بندی‌ بعدی رفتند که به جای معنویت، دین موضوع اصلی است. در اینجا همان‌طور که جلسه اول بیان کردند مراد از دین، اسلام شیعی ۱۲ امامی است. دو دسته‌بندی با اصل قراردادن دین وجود دارد: ۱. دین منهای معنویت؛ ۲. اولویت دین بر معنویت (معنویت در چهارچوب دین)، مانند مکتب نجف.

دسته اول را می‌توان باز به دو زیرگروه تقسیم کرد. افرادی که به‌طور جدی مخالف معنویت هستند و می‌گویند این‌ها از تأثیرات آیین‌های شرقی بر اسلام است. و دسته دیگر که قائلین مکتب تفکیک هستند.

مراد از دین

وقتی از اسلام شیعی ۱۲ امامی صحبت می‌کنیم منظور دین رسمی است که عالمان دین آن را در چهارچوب آورده‌اند. آیت‌الله سبحانی ۱۵۰ عقیده مربوط را در کتاب «منشور عقاید امامیه» تدوین کرده‌اند. وقتی از تربیت دینی صحبت می‌کنیم دانستن این عقاید لازم است زیرا به هر حال شیعه ۱۲ امامی بودن یعنی پذیرفتن این عقاید و کنار گذاشتن هر کدام نیاز به دلیل‌آوری دارد. سه نگاه مختلف به این عقاید وجود دارد.

نگاه اول نگاه رسمی است که تمامی این ۱۵۰ عقیده را می‌پذیرند. افرادی مثل خود آیت‌الله سبحانی و آیت‌الله مصباح یزدی این نگاه را دارند.
گروه دوم نواندیش دینی هستند. این گروه همچنان دین را اصل می‌دانند و در چند تا از این اصول اشکال وارد می‌کنند و نواندیشی می‌کنند. افرادی مثل شهید مطهری در این دسته قرار می‌گیرند.
گروه سوم روشن‌فکر دینی هستند. این گروه عقلانیت را اصل قرار می‌دهند و با آن می‌خواهند دین را فهم کنند. این گروه تعداد بیشتری از این عقاید را کنار می‌گذارند. یکی از افرادی که در این دسته قرار می‌گیرد عبدالکریم سروش است.

با این حال تعدادی از این عقاید آن‌قدر محکم هستند که فردی که خود را شیعه می‌داند در روشن‌فکرانه‌ترین نگاه هم نمی‌تواند آن‌ها را کنار بگذارد.